مقدمه
در دهم دسامبر ۱۹۴۸، با پذيرش اعلاميه‌ی جهانی حقوق بشر از سوی مجمع عمومی سازمان ملل، عصر جديدی آغاز گشت. محقق لبنانی، چارلز حبيب ملك، اهمیت این موضوع را برای اعضای مجمع چنين توصيف كرد:
هر عضوی از سازمان ملل رسما خود را ملزم به رعايت و احترام به حقوق بشر كرده است. اما ما پيش از اين هرگز در مورد اينكه اين حقوق دقيقا چه هستند صحبت نكرده‌ايم، چه در منشور يا در هر سند ملی ديگری. اين نخستين باری است كه اصول حقوق بشر و مبانی آزادی به‌صورتی مقتدرانه و با جزييات دقيق بيان می‌شود. اكنون من می‌دانم كه دولت من بايد خود را ملزم به ارتقا، دست‌يابی و نگه‌داری چه چيز كند. ... من می‌توانم در مقابل دولت بايستم و اگر دولت الزامات خود را انجام نداد، من حمايت معنوی و اخلاقی همه دنيا را خواهم داشت و آن‌را احساس خواهم كرد.
آزادی بيان يكی از حقوق اساسی اعلاميه‌ی جهانی حقوق بشر است كه در فصل ۱۹ اعلامیه، این‌گونه توصيف شده است:
هركسی از حق آزادی عقيده و بيان برخوردار است؛ اين حق شامل آن است كه از داشتن عقايد خود بيم و اضطرابی نداشته باشد و در كسب اطلاعات و افكار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسايل ممكن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.
وقتي ۶۰ سال پيش اين كلمات نوشته شدند، كسی تصور نمی‌كرد پديده‌ی جهانی اينترنت چگونه توانايی بشر را برای "كسب، دريافت و انتشار اطلاعات" گسترش می‌دهد، نه فقط فراتر از مرزها بلكه با سرعتی شگفت‌انگيز و به شكلی که قابل كپی‌برداری، ويرايش، دست‌كاری، تركيب دوباره و اشتراك‌گذاری برای مخاطبان اندك يا بسيار و با روشهای ارتباطی اساسا متفاوتی از آنچه در سال ۱۹۴۸ وجود داشت باشد.
اطلاعات بيشتر در محل‌هایی بيشتر از حد تصور
در چند سال اخير، رشد ناباورانه‌ی آنچه در اينترنت است، موجب شكل‌گيری غيرقابل تصور بخش عظیمی از دانش بشری در مكان‌هایی دور از انتظار شده است: برای مثال درمان‌گاهی در یک روستای كوهستانی دوردست، اتاق خواب فرزند ۱۲ ساله‌تان، اتاق كنفرانسی كه در حال نمايش طراحی محصول جديد به نزديک‌ترين همكارانتان هستيد، امکانی كه موجب پيشی گرفتن شما در رقابت می‌شود و حتی در خانه‌ی مادر بزرگتان.
در همه‌ی اين مكان‌ها، امكان اتصال به دنيا فرصت‌های شگفت‌انگيزی برای بهبود زندگي مردم فراهم می‌كند. وقتی در تعطيلات دچار عارضه‌ای نادر می‌شويد، درمان‌گاه روستايی دورافتاده ممكن است با فرستادن نتايج آزمايش‌تان برای يک متخصص پزشكی در پايتخت يا حتی يک كشور ديگر، جان‌تان را نجات دهد؛ فرزند ۱۲ ساله شما می‌تواند درباره تكليف خود تحقيق كرده يا دوستانی در كشورهای ديگر پيدا كند؛ می‌توانيد طراحی محصول جديدتان را هم‌زمان به مديران ارشدی در محل‌های مختلف دنيا ارائه كنيد كه می‌توانند شما را در بهبود آن ياری نمایند؛ مادر بزرگ شما می‌تواند دستور تهيه‌ی پای سيب مخصوص خود را برایتان ايميل كند تا آن را برای دسر امشب آماده كنيد.
اما اينترنت تنها حاوی اطلاعات سودمند و مفيد تحصيلی، دوستانه و پای سيب نيست. اينترنت هم مانند خود دنيا بزرگ، پيچيده و اغلب هراس‌ناك است. اينترنت، همان‌طور که در دسترس شما، فرزند ۱۲ ساله و مادربزگ‌تان است، در دسترس افراد بدانديش، حريص، بی‌مرام، متقلب و حتی گستاخ و بی‌پروا هم است.
هيچ‌كس دوست ندارد همه‌ی دنيا سهیم شوند
با وجود بازتاب تمام خوبی‌ها و بدی‌های طبيعت انساني در اينترنت و انواع مشخصی از نيرنگ‌ها و آزار و اذيت‌هايی كه تكنولوژی، انجام آنها را ساده‌تر کرده است، نظارت بر نحوه‌ی استفاده‌ی کاربران هم‌گام با توسعه اینترنت دور از انتظار نیست. انگیزه‌های متفاوتی برای این نظارت و کنترل وجود دارد:
- محافظت از كودكان در برابر محتوای نامناسب و يا محدود كردن ارتباط‌شان با افرادی كه ممكن است به آنها صدمه بزنند.
- كاهش پیش‌نهادات تبلیغی و ناخواسته‌ی مسلسل‌وار در ايميل‌ها و وب.
- كنترل جریان مقدار داده‌ای که کاربر در یک‌زمان امکان دسترسی به آن‌را دارد.
- منع كارمندان از به اشتراک‌گذاری اطلاعاتی كه بخشي از دارايی کارفرمای‌شان به حساب می‌آيد، استفاده شخصی از زمان كارشان و یا منابع فنی کارفرما.
- محدود كردن دسترسی به مطالبی كه در يک محدوده‌ی قانونی (مانند يک كشور، يک سازمان يا يک مدرسه) ممنوع‌اند. مانند کالاهای جنسی يا قهريه، مواد مخدر يا الكل، قمار و فحشا و اطلاعاتی پيرامون مذهب، سياست يا ساير گروه‌ها و عقایدی كه خطرناک تصور می‌شوند.
برخی از اين نگرانی‌ها خود افراد را دگیر کنترل تجربه شخصی‌شان با اینترنت می‌کنند (برای مثال، می‌توانند به منظور جلوگيری از دريافت هرزنامه در حساب ايميل‌شان، از ابزارهای مسدودكننده‌ی هرزنامه استفاده كنند.) اما مابقی موجب محدودیت افراد دیگر در استفاده از اينترنت و آنچه كه توانایی دسترسی به آن‌را داشته یا خیر می‌شوند. اين مورد اخير هنگامی موجب بروز تناقضات و مخالفت‌های عمده می‌گردد كه این محدودیت، از نظر کسانی كه دسترسی‌شان محدود شده مناسب یا باب میل‌شان نباشد.
چه كسی اينترنت را فيلتر يا مسدود می‌كند؟
افراد یا مؤسساتی که سعی در محدود نمودن استفاده از اینترنت بخشی از مردم را دارند، به اندازه‌ی اهداف‌شان متفاوت‌اند. این گروه شامل والدین، مدارس، شرکت‌های تجاری، گردانندگان کافه‌های اینترنت و ارائه کنندگان خدمات اینترنتی و دولتها در سطوح مختلف می‌شود.
حد نهايی كنترل اينترنت زمانی است كه دولت يک كشور سعی می‌كند دسترسی همه مردم‌اش به اطلاعات در زمینه‌های مختلف و یا اشتراک آزادانه‌ی آن‌را با دنیای خارج محدود کند. تحقيقات انجام شده توسط OpenNet Initiative (http://opennet.net) نشان‌گر راه‌های مختلفی است که کشورها برای فیلتر یا مسدود کردن دسترسی شهروندان خود به اینترنت به کار می‌گیرند. كشورهایی كه با سياست‌های فيلترينگ فراگير و مستمرشان، مانع از دسترسی به سازمان‌های حقوق بشر، اخبار، خدمات اینترنتی و وبلاگ‌هایی می‌گردند که از نظر آنها ناخوشایند و تهدید کننده بوده و یا موجب به چالش کشیده شدن وضعیت فعلی جامعه می‌شود. مابقی نیز دسترسی به مقولات خاص اينترنت يا مواردی كه با وقايع استراتژیکی مانند انتخابات يا تظاهرات عمومی مرتبط اند را مسدود می‌كنند. حتی كشورهایی كه قويا حامی آزادی بيان هستند هم گاهی سعی در نظارت و یا محدود کردن کاربرد اینترنت دارند؛ مثلا در مواردی چون پرونوگرافی، سخنان تنفرانگيز، تروريسم و ساير فعاليت‌های جنايی و يا نقض قوانين حق مالكيت (كپی رايت).
فيلترينگ منجر به نظارت می‌شود
ممكن است هر یک از اين گروه‌های رسمی يا خصوصی برای اطمینان از کارکرد فیلترینگ‌شان دست به دامن نظارت بر فعالیت اینترنتی افراد شوند. محدوده‌ای که شامل افراد مختلف می‌شود. از والدينی که پنهانی فرزندشان را می‌پایند یا رایانه‌اش را برای بررسی سایت‌هایی که رفته چک می‌کنند گرفته تا شركت‌هایی كه ايميل كارمندانشان را كنترل کرده، سازمان‌های قضایی كه خواهان اطلاعاتي از ارائه‌كنندگان خدمات اينترتی هستند يا جست‌و‌جوی رایانه‌ی خانگی‌تان برای یافتن مدارکی که ثابت می‌کند درگیر فعالیت ناخوشایندی هستید.
چه موقع اين كار سانسور است؟
بسته به اينكه چه كسی دسترسی به اينترنت را محدود کرده، استفاده از آن‌را نظارت می‌کند و یا هر دو این عوامل و دید افرادی كه دسترسی آنها محدود شده، تقريبا همه‌ی اهداف و روشهای اعمال شده، همان‌قدر که به ظاهر ضروری و قانونی‌اند ممکن است به عنوان امری غیرقابل قبول و ناقض حقوق اساسی بشر تلقی شوند. پسر نوجوانی كه مدرسه‌‌اش دسترسی به بازی‌های آنلاين مورد علاقه‌ی او و یا سایت‌هایی اجتماعی نظیر فیس‌بوک را مسدود کرده، به همان اندازه فردی احساس سلب آزادی شخصی می‌کند که حکومت جلوی دست‌رسی‌اش به روزنامه‌ی آنلاین جریان سیاسی مخالف را گرفته است.
دقيقا چه كسی دسترسی مرا به اينترنت مسدود می‌كند؟
اينكه چه كسي مي‌تواند در هر كشوري و روي هر كامپيوتري دسترسي به اينترنت را محدود كند به اينكه چه كسي توانايي كنترل بخشهاي معيني از زيرساخت فني را دارد بستگي دارد. اين كنترل ممكن است بر مبناي روابط و نيازهاي قانوني يا توانايي دولت يا ساير اشخاص براي اعمال فشار بر كساني باشد كه كنترل فني زيرساخت ها برعهده دارند تا درخواستهاي بلوكه كردن، فيلتر كردن و جمع‌آوري اطلاعات را بپذيرند. بيشتر بخشهاي بين‌المللي پشتياني اينترنت تحت نظارت دولت يا موسسات زير نظر دولتي است كه طبق قوانين محلي يا خلاف آن از كنترل حمايت مي‌كنند.
ممكن است فيلترينگ يا بلوكه كردن بخشهايي از اينترنت در سطح گسترده يا خيلي محدود، به روشني تعريف شده يا تقريبا نامريي باشد. بعضي كشورها آشكارا به بلوكه‌كردن اعتراف و معيارهاي بلوكه كردن را منتشر مي‌كنند و به جاي سايتهاي بلوكه شده پيامهاي روشنگرانه نمايش مي‌دهند. ساير كشورها استانداردهاي روشني ندارند و بيشتر وقتها با تكيه بر توافقهاي غيررسمي و نامعلوم براي فيلتركردن به ارايه كنندگان خدمات اينترنت فشار مي‌آورند. در بعضي جاها، فيلترينگ به شكل اشکال فنی نمايش داده مي‌شود و دولتها آشكارا مسووليت آن را به عهده نمي‌گيرند و يا در صورت كنكاش علت آن را تاييد نمي‌كنند. گردانندگان مختلف شبكه‌هاي يك كشور كه تحت يك نوع قانونگذاري قرار دارند ممكن است فيلترينگ را به شكلهاي كاملا متفاوت غيرمحتاطانه يا با ناآگاهي فني اجرا كنند.
در تمام سطوح ممكن فيلترينگ، از یک مورد جزئی گرفته تا سطح ملي، ممانعت از دسترسی به آنچه كه نامطلوب به نظر مي‌رسد ممكن است تبعات غيرمنتظره و اغلب مضحكي به همراه داشته باشد. فيلترهاي "دوستدار خانواده" که عمدتا براي بلوكه كردن موارد جنسي بکار می روند، موجب جلوگيري از دسترسي به اطلاعات مفيد بهداشتي مي‌شود. تلاشها براي بلوكه كردن اسپم‌ها ممكن است به فيلتر شدن مكاتبات مهم تجاري منجر شود. تلاشها براي بلوكه كردن دسترسي به سايتهاي خبري مشخص نيز ممكن است به محروميت از دسترسي به منابع ارزشمند مطالعاتی و آموزشی منتهي شود.
چه روشهايي براي عبور از فيلترينگ وجود دارد؟
همانگونه كه بسياري از افراد، بنگاهها و دولتها اينترنت را به عنوان منبعي از اطلاعات خطرناك مي‌بينند كه بايد كنترل شود، افراد و گروههاي بسياري نيز هستند كه به سختي كار مي‌كنند تا مطمين شوند كه اينترنت و اطلاعات موجود در آن، آزادانه در دسترس كساني است كه آن را مي‌خواهند. اين افراد همانند كساني كه به دنبال كنترل اينترنت هستند انگيزه‌هاي متفاوتي دارند. گرچه، براي كسي كه دسترسي‌اش به اينترنت محدود شده است و به دنبال چاره ای برای رفع آن است، اهمیتی ندارد كه این ابزارها توسط كسي تهيه شده است كه مي‌خواسته با دوست دخترش گپ بزند، يك بيانيه سياسي بنويسد يا يك اسپم بفرستد.
انرژي زيادي از سوي بنگاههاي تجاري، غيرانتفاعي و گروهاي داوطلب براي تهيه ابزارها و تكنيكهاي گذر از سانسور اينترنت صرف مي‌شود. بعضي از تكنيكها نيازي به نرم‌افزار خاص ندارد و فقط لازم است بدانيم كجا را براي همان اطلاعات جستجو كنيم. برنامه‌نويسها انواع مختلفي از ابزارها را تهيه كرده‌اند كه انواع گوناگوني از گذر از فيلترينگ و بلوكه كردن را نشان مي‌دهند. اين ابزارها را رویهمرفته "ابزار دورزدن" می نامند، و می تواننید دارای گستره ای از روشهای ساده دورزدن سانسور گرفته، مسیرهای محافظت شده، گرفته تا برنامه های پیچیده رایانه ای می باشند. با وجود این آنها تقریبا همگی با یک روال کار می کنند. این برنامه مرورگر وب شما را از طریق راه فرعی به یک رایانه واسطه که آن را پراکسی می نامند هدایت کرده که:
- در جایی واقع شده است که اینترنت در آنجا سانسور نمی شود،
- از جاییکه شما هستید قابل دسترس است (مسدود نشده است)،
- می داند که محتویات مورد نظر را چگونه دریافت کرده و به کاربرانی چون شما برساند.
ريسكهاي استفاده از ابزارهاي دورزدن چيست؟
فقط شما به عنوان كسي كه مي‌خواهد از محدوديتهاي دسترسي به اينترنت عبور كند، مي‌توانيد تصميم بگيريد كه آيا دسترسي به اطلاعاتي كه مي‌خواهيد ريسكي به همراه دارد. و فقط شما هستيد كه مي‌توانيد تصميم بگيريد كه آيا فوايد آن بيش از ريسكها است. ممكن است هيچ قانون مشخصي كه شما را از دسترسي به اطلاعاتي كه مي‌خواهيد منع نكرده باشد. از سوي ديگر، فقدان محدودیتهای قانوني به اين معني نيست كه شما در معرض خطرهاي ديگر مانند آزار و اذيتها و يا از دست دادن شغلتان نباشيد.
فصولی که در ادامه به شما تقدیم می شود به شما نشان می دهند که اینترنت چونه کار می کند، انواع مختلف سانسور آنلاین را شرح می دهند، و نحوه عمل تعدادی از ابزارها و تکنیک هایی را که به شما کمک می کنند تا برای دستیابی به آزادی بیان از موانع موجود عبور کنید، را با دقت برایتان توضیح می دهد. مسئله فراگیر حفظ حریم شخصی و امنیت دیجیتال در سراسر کتاب رعایت می شود. ابتدا به پوشش دادن اصول اولیه پرداخته می شود، سپس به چند موضوع پیشرفته پرداخته می شود، پیش از آنکه با پخش کوتاهی که مخصوص مالکین وبسایت و متخصصین رایانه ای که مایلند به دیگران در گذر از اسنسور اینترنت کمک کنند،در نظر گرفته شده است به کتاب پایان داده می شود.